به گزارش بازارچه مرزی: با توجه به اینکه جمهوری اسلامی ایران مرزهای طولانی با همسایگان خود دارد و انتظار می‌رود استان‌های مرزی از موقعیت اقتصادی مطلوبی برخوردار باشند، اما از این فرصت تاکنون به نحوی شایسته استفاده نشده است.

موارد بسیاری از مزایای بازارچه‌های مرزی برای مردم مرزنشین می‌توان برشمرد؛ از جمله اینکه معضل دوری از مرکز کشور کمرنگ و خود به‌عنوان محور تجاری و شاهراه اقتصادی مورد توجه قرار می‌گیرد. دوم؛ همگرایی اقتصادی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای با محوریت مناطق مرزی که منجر به عدالت اقتصادی می‌شود.

در حقیقت بازارچه‌های مرزی را می‌توان از ابزارهای توسعه روابط برون‌مرزی فرض کرد. اگرچه شیوه این نوع مبادلات غیررسمی است، اما نمی‌توان اهمیت آن را در مبادلات مرزی کشورها انکار کرد. مبادلات مرزی، علاوه بر مزیت‌های پیش‌گفته، بهبود زیرساخت‌ها، تسریع فرآیند صادرات، افزایش صادرات غیرنفتی و توسعه روابط تجاری متقابل با سایر کشورها، صلح و ثبات و امنیت مرزی و منطقه‌ای را نیز موجب خواهد شد.

ضرورت تقویت بازارچه‌های مرزی برای صادرات و واردات کالاهای مورد نیاز مردم در شرایط تحریمی بیش از پیش احساس می‌شود. از این گذر پیشگیری از مهاجرت مرزنشینان، جلوگیری از قاچاق کالاها، ایجاد فرصت‌های شغلی به‌منظور تأمین رفاه عمومی مرزنشینان، بهبود استانداردهای زندگی در راستای توزیع عادلانه درآمد و به‌تبع آن کاهش فقر، دور از انتظار نیست. زبان و دین مشترک با برخی از مرزها و نیز ویژگی‌های مشترک در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی، از دیگر مزیت‌های مناطق مرزی است که می‌تواند به تحکیم روابط تجاری بینجامد.

کارکرد بازارچه‌های مشترک مرزی را در ابعاد گوناگون سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی می‌توان شاهد بود. تقویت دیپلماسی و روابط سیاسی با کشورهای منطقه در بستر اقتصادی و جلب اعتماد کشورهای منطقه نسبت به جمهوری اسلامی ایران بیش از گذشته، می‌تواند به‌عنوان دستاوردی مهم تلقی شود. از نقطه‌نظر اجتماعی می‌توان به افزایش رضایت نسبی زندگی و کاهش مهاجرت، افزایش باسوادی و سطوح مهارتی و تمایل به سرمایه‌گذاری محلی اشاره کرد.

کارکردهای اقتصادی این نوع بازارچه‌ها عبارتند از:

1. توسعه روابط اقتصادی و تأثیر مستقیم در برنامه‌ریزی کالبدی مناطق مرزی کشورهای همجوار
2. تأثیر بر توسعه شبکه‌ ارتباطی و مواصلاتی مناطق مرزی برای حمل‌و‌نقل کالا به داخل و خارج
3. جلوگیری از مهاجرت به واسطه ایجاد اشتغال و بهبود وضعیت مرزنشینان
4. عدم تمایل به امور قاچاق و تشویق و ترغیب مرزنشینان به انجام امور در مجاری قانونی
5. بازاریابی و فروش تولیدات داخلی و تأمین برخی نیازمندی‌ها با صرف وقت و هزینه کمتر
6. تحصیل درآمدهای ارزی از طریق توسعه صادرات کالاهای غیرنفتی نظیر مصالح ساختمانی، مواد غذایی و…
7. تسهیل در امر واردات کالاهای خاص نظیر ماشین‌آلات سنگین و سبک، مواد اولیه صنایع چوبی مانند الوار و…
8. کاهش هزینه‌های حمل‌و‌نقل در صادرات و واردات به لحاظ کاهش مسافت استان‌ها در عرضه کالاها

در مقابل برخی کارکردهای مرز، نقش سلبی دارد و بعضاً اقدامات مربوط به بازارچه‌های مرزی را مختل می‌کند. اگرچه موانع مرزها در تراز با مزیت‌هایش قابل قیاس نیست، اما نادیده‌انگاری این موانع مهم و اثرگذار، مزیت‌های مرزها را همچنان بالقوه نگه می‌دارد. چنانچه به کارکرد سلبی مرزها به‌عنوان یک مانع نگریسته شود، موانعی چون دفاعی (دفاع از سرحدات)، سیاسی (حفظ موجودیت سیاسی)، اجتماعی (تعاملات اجتماعی متأثر از هویت ملی) و اقتصادی (حفاظت از تولیدات داخلی در رقابت با سایر کشورها)، وجود قوانین دست‌وپاگیر و نیز تعارضات و اختلاف‌نظرهای دستگاه‌های اجرایی قابل تأمل است و از این‌رو تدابیر دولت در تقویت و توسعه بازارچه‌های مرزی نقش مهمی در راستای رفع موانع پیش‌گفته و در عین حال حفاظت از کیان جمهوری اسلامی ایران خواهد داشت. با این حال کارکردهای سلبی مرزها را نباید به‌عنوان موانع شناسایی کرد، بلکه در عین تمایز قلمرو حاکمیت‌ها، باید به‌عنوان ابزاری در تحکیم رابطه متأثر از همجواری شناسایی شود.

از دیگر نکات قابل بحث که می‌تواند به مانع یا کندی اقدامات بازارچه‌های مرزی منجر شود، مدیریت و راهبری بازارچه‌های مرزی است. در حال حاضر بازارچه‌های مرزی با مدیریت دوگانه‌ای مواجهند. وزارت کشور عهده‌دار مدیریت و نهاد گمرک و بازرگانی عهده‌دار وظایف اجرایی هستند. این تقسیم کار رویکرد سیاسی و امنیتی بازارچه‌ها را غالب می‌داند درحالی‌که رویکرد غالب باید اقتصادی باشد.

در نتیجه، تقویت و توسعه بازارچه‌های مرزی دلیلی بر شفافیت در نظام تجاری کشور است؛ از یک سو ظرفیت‌های نسبتاً خاموش استان‌های مرزی در قبال تقاضا و نیازهای کشور همجوار فعال خواهد شد، از سویی رشد اقتصادی استان‌های مرزی منجر به تأمین بخش عمده‌ای از نیازهای ملی از طریق کشور همسایه می‌شود. بر این اساس بازارچه‌های مرزی موجب می‌شوند قاچاق کالا به حداقل برسد و ضمن جلوگیری از مهاجرت مرزنشینان، زمینه‌های اشتغال و تأمین نیازهای آنان فراهم شود. نکته قابل تأمل در تثبیت جمعیت مناطق مرزی این ا‌ست که با متراکم‌سازی جمعیت در مناطق مرزی، امنیت مرزی نیز تأمین می‌شود. آگاهی از امکانات بالقوه تجاری و شناسایی نیازهای کشورهای همسایه و آخرین تولیدات روز دنیا، از دیگر دستاوردهای این نوع بازارهاست. در واقع اهداف در نظر گرفته‌شده برای بازارچه‌هـای مرزی در قـانون چگـونگی اداره منـاطق آزاد ایران، بسیار متنوع و تا حدودی غیرمنطقی به نظر می‌رسد.

از این جهت، تنقیح قوانین دست‌وپاگیر و وضع مقرراتی تکمیلی برای ارتقاء سطح بازارچه مرزی بیش از گذشته احساس می‌شود. آنچه امروز می‌تواند رونق این بازارها را تضمین یا بهبود بخشد، اعطاء برخی امتیازات نظیر ورود و خروج کالا همانند مناطق آزاد تجاری است. با توجه به اینکه ۱۳۸ نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی عضو فراکسیون مرزنشینان هستند، رفع موانع و حل مسائل قانونی دور از دسترس نیست.

یکی از اقداماتی که می‌تواند ظرفیت این مهم را چند برابر کند، رایزنی برای دوطرفه‌شدن بازارچه‌های مرزی است. در حال حاضر بازارچه‌های مرزی صرفاً برای تجار داخل کشور در دسترس است. چنانچه تدبیری اندیشیده شود تا کشورهای همجوار نیز چنین بازارچه‌هایی را در سرحدات مرزی خود ایجاد کنند یا مشترکاً چنین بازارچه‌هایی بین دو کشور همجوار راه‌اندازی شود، بی‌تردید کشور شاهد تجارتی روان و رو به رشد و در عین حال رفاه مرزنشینان خواهد بود.

دکتر حسن عبداله‌زاده، کارشناس حقوق بین‌الملل